600 jaar na de Sint Elisabethsvloed
Het oudste restant van de Grote Waard die verloren ging in de Sint Elisabethsvloed van 1421, is de Hoge Maasdijk. Hoe won Altena het land terug op de zee?
Het is zes eeuwen geleden dat de Sint Elisabethsvloed plaatsvond, waaruit de huidige Biesbosch ontstond. Sindsdien werd de Nederlandse delta steeds veiliger. Dat is nu de basis voor werk aan klimaatverandering. Bekijk het verleden, heden en de toekomst in het online belevingscentrum(externe link), waarvan Waterschap Rivierenland partner is. Of bezoek de thema tentoonstelling over de kracht van het water in het Biesbosch Museum(externe link).
De ramp in de nacht van 18 op 19 november 1421 zette delen van de Grote Waard onder water. Levens en land gingen verloren door een samenloop van zware storm, achterstallig onderhoud en bestuurlijke spanning (Hoekse en Kabeljauwse Twisten). In de zes eeuwen die verstreken, won Altena toch land terug op de zee. Het waterbeheer werd steeds aangepast.
Kornse Dijk en boezems
Pas in 1461, veertig jaar na de ramp, kwam er een robuuste dijk tussen Werkendam en Dussen: de Kornse Dijk. Eeuwenlang zou dit de belangrijkste zeedijk zijn. De waterhuishouding van Altena was net als in andere veenweidegebieden: watermolens maalden het water in boezems, die op hun beurt met sluizen afwaterden op de buitendijkse killen en gantels. De Zevenbansche Boezem en de Kornse Boezem herinneren aan die tijd en spelen nog steeds een rol in waterberging.
Nog altijd is de Kornse Dijk zichtbaar in het landschap. Ten oosten ligt het rivierlandschap met dorpen op oeverwallen, afgewisseld met lage komgronden zoals het Pompveld / Andelsch Broek. Ten westen van de dijk lagen slikken en schorren. Hier ontstond een economie van grienden en biezen, de bakermat van grote Nederlandse baggeraars en waterbouwers. De gebieden die bij eb droog vielen, werden gaandeweg ingepolderd. Hank en Nieuwendijk zijn dan ook de jongste dorpen van Altena, omringd door landbouwgrond op zeeklei die hoger ligt dan de rivierklei achter de Kornse Dijk.
Hoge Maasdijk
Het Land van Altena vormde in 1421 het meest oostelijke en hooggelegen deel van het rampgebied. Dorpen als Wijk en Aalburg, Veen en Andel liggen op stroomruggen langs de Maas. Ook de kernen van Woudrichem en Werkendam liggen hoger, aan de Merwede. De Hoge Maasdijk viel hier onder de bestuurders van het Oudland van Altena en van de Hooge Maasdijk van Stad en Land van Heusden. In Veen markeren de Kaaie Paole uit 1785 nog altijd de grens.
De zee bleek na 1421 te sterk om de gaten in de dijken bij Wieldrecht en Werkendam te dichten: tussen het Hollands Diep en het Steurgat kregen de getijden vrij spel. De zee drong door tot in de komgronden rond Almkerk. Dorpen probeerden hun achterland te redden met kades.
Land heroveren
Het eerste land dat werd teruggewonnen op de zee was de Vervoorne Polder bij Werkendam in 1552. Een poldermolen hield het water op peil, rond 1700 werd dat de huidige Vervoorne Molen. De Schenkeldijk werd later onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en is nu nog een regionale kering met een coupure op de Dijkgraaf Den Dekkerweg.
Vele landaanwinningen zouden volgen: van de Zuid-Hollandse Polder en de Prikwaard tot het Janne Zand en Polder Boerenverdriet. Nadat de Watersnoodramp van 1953 ook Hank en Nieuwendijk trof, schoof de zeedijk steeds meer op naar het westen. In de ruilverkaveling die volgde, wijzigde het toenmalige Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch ook het watersysteem: van de oude boezems naar gemaal Altena (1961) aan de Merwede.
In 2015 gebeurde het omgekeerde: in de Noordwaard werd ruimte gegeven aan de rivier, kleinere polders en woonterpen bleven over. De Noordwaard stroomde in 2020 voor het eerst mee, toen hoogwater op de rivier samenviel met storm op zee.
Nieuwe dijken
Een grote wijziging voor de waterveiligheid in Altena kwam rond 1900. Eerst werd de Nieuwe Merwede gegraven, om rivierwater vlotter naar de zee te krijgen. Daar op volgden de Maaswerken: een nieuwe monding van de Maas moest een einde maken aan dijkdoorbraken in de Bommelerwaard en rond Heusden. De Bergsche Maas werd gegraven, de Maas werd afgedamd en de Wilhelminasluis bekroonde het werk.
Sindsdien vonden dijkversterkingen overal rondom Altena plaats, maar niet meer langs de Afgedamde Maas. Het is nu één van de meest steile en dicht bebouwde dijken in het rivierengebied. Bij extreem hoogwater op de Maas kan het waterschap sinds 2002 de Kromme Nol kering sluiten. Altena en Bommelerwaard vormen dan samen één dijkring, met de Afgedamde Maas als binnenmeer. Bij het laatste hoogwater van afgelopen zomer kon de Afgedamde Maas veel water bergen. Voor het eerst in jaren stond de rivier weer hoog tegen de eeuwenoude Maasdijk.