Op Open Monumentendag, zaterdag 9 september, opent Waterschap Rivierenland meer parels van watererfgoed dan ooit tevoren. In het gehele rivierengebied gaan twaalf bijzondere objecten open. Dit jaar vieren we ons 750-jarig bestaan. Thema van Open Monumentendag is 'levend erfgoed'; veel erfgoed van het waterschap is nog altijd in bedrijf.

Dijken, sluizen, gemalen en dijkmagazijnen zijn bij het waterschap volop in gebruik. Ook historische exemplaren, monumentaal of zelfs UNESCO Werelderfgoed. Op verschillende locaties werkt het waterschap samen met de huidige gebruikers van bijvoorbeeld dijkmagazijnen. De locaties openen hun deuren op zaterdag 9 september tussen 10.00 en 16.00 uur, openiningstijden zijn soms ruimer. In een enkel geval is aanmelden vooraf nodig. Ter plaatse krijgt u uitleg door collega's van het waterschap of van vrijwilligers.

Hollandsch-Duitsch Gemaal, Nijmegen

Dijkgraaf van Wijckweg 2, Nijmegen

Publiek kan op zaterdag 9 september zonder aanmelden rondkijken in het Hollandsch-Duitsch Gemaal in Nijmegen. Na eeuwen van strijd over water met de Duitse buren, is dit gemaal in 1933 gebouwd om in de Ooijpolder gezamenlijk peil te beheersen. De bekende Delftse School-architect M.J. Granpré Molière ontwierp het gemaal, samen met ingenieur R. Verloren van Themaat.

De machinehal met schroefpompen gaat schuil achter een sober bakstenen gebouw met zadeldak, een herkenbare plek voor Nijmegenaren die er op uit gaan in de Ooijpolder. Het rijksmonument is nog altijd in gebruik. Dat water een wapen is, bleek in de Tweede Wereldoorlog: het gemaal werd geraakt bij de slag om de Waalbrug en hielp de geallieerden door de polder onder water te zetten.

Gemaal Bloemers, Appeltern

De Tuut 3a, Appeltern

Gemaal Bloemers nam in 1964 de rol over van het naastgelegen historische stoomgemaal De Tuut (externe link)aan de Maasdijk in Appeltern. Het gemeentelijk monument verzorgt het peil een deel van het Land van Maas en Waal. Het ontwerp door Van Hasselt & De Koning viert de mogelijkheden van betonbouw: een zeshoekige plattegrond, een ongelijk zadeldak en een verdieping die aan de achterzijde uitsteekt. Het gehele gebouw is gebouwd in beton, met aluminium raam- en deurpuien.

Dijkmagazijn Dreumel

Vluchtheuvelstraat 14, Dreumel

In dijkmagazijnen bewaarde het waterschap schoppen en zandzakken om in nood dijken te versterken. Ze hadden geen ramen, maar tochtgaten zodat natte materialen konden drogen. Het pand in Dreumel is eind 19de eeuw gebouwd in Waterstaatsstijl. Dat is het oudste type in de unieke reeks dijkmagazijnen in het Land van Maas en Waal. De historische stichting Tremele(externe link) heeft het gebouw in gebruik. Binnen zijn enkele vroegere materialen nog te zien. Het Rijksmonument is zeer gaaf, kenmerkend gelegen aan de voormalige Waaldijk en vertelt het verhaal van het water in de streek.

Dijkmagazijn Beuningen

Dijk 41, Beuningen

In dijkmagazijnen bewaarde het waterschap schoppen en zandzakken om in nood dijken te versterken. Ze hadden geen ramen, maar tochtgaten zodat natte materialen konden drogen. Het pand in Beuningen is omstreeks 1900 gebouwd in traditionele stijl en deel van de unieke reeks dijkmagazijnen in het Land van Maas en Waal. Het gebouw is nu in gebruik bij de stichting Dijkmagazijn(externe link), die zich richt op educatie en voorlichting over het landschap. Het Rijksmonument is kenmerkend gelegen aan de Waaldijk en vertelt het verhaal van het water in de streek.

Dijkmagazijn Bemmel

Waaldijk 1, Bemmel

In dijkmagazijnen bewaarde het waterschap schoppen en zandzakken om in nood dijken te versterken. Ze hadden geen ramen, maar tochtgaten zodat natte materialen konden drogen. Het pand in Bemmel is omstreeks 1900 gebouwd. Het gebouw is nu in gebruik bij de stichting Lingewaard Natuurlijk(externe link) als bezoekerscentrum en natuurmuseum. Het gemeentelijke monument is kenmerkend gelegen aan de Waaldijk en vertelt het verhaal van het water in de streek.

Gemaal De Neust, Tricht

Middeldijk 60, Tricht

De Linge en de Bisschopsgraaf behoren tot de oudste waterwegen in de Betuwe. Waar zij op elkaar aansluiten, ligt gemaal De Neust. In 2021 grondig verbouwd om klaar te zijn voor extreem weer in een veranderend klimaat. Vissen kunnen het gemaal passeren en ernaast ligt een ijsvogelwand. Bij de bouw werden sporen aangetroffen van middeleeuwse sluizen en verschillende voorgangers van het huidige gemaal. Het bakstenen gebouwtje uit 1926, een rijksmonument, werd tijdelijk weg getakeld en na de bouw terugkeerde. Naast het gemaal staat een werkplaats van waaruit het waterschap actief is in de Tieler- en Culemborgerwaard.

Gemaal Autena, Vijfheerenlanden

Merwedekade 10, Vianen

Dit gemaal werd in 1914 gebouwd in een eenvoudige industriële stijl. Het bemaalt de polders van Autena, onderdeel van de Vijfheerenlanden. Dit gebied wordt al sinds 1284 door de historische Diefdijk beschermd tegen overstromingen vanuit de Betuwe. Het gebied waterde eeuwenlang af op de Zederik, ee oude veenstroom. Later werd dit water onderdeel van het Zederikkanaal, nu het Merwedekanaal. Het water in dit kanaal staat in open verbinding met de Linge. Bij hoogwater op de Linge, sluit in Arkel de Damsluis om overstroming van de kanaalkades te vermijden. In het gemaal doet de originele centrifugaalpomp van L. Smulders & Co nog altijd dienst. Was de aandrijving eerst op olie, nu is dat elektrisch. Het gemaal is geen officieel monument.

Gemaal Mr. Dr. G. Kolff, Hardinxveld-Giessendam

Kanaaldijk Zuid 1, Hardinxveld-Giessendam

Dit is het grootste gemaal van Waterschap Rivierenland: opgeteld is de capaciteit zo’n 4000 m3 per minuut. Het Kolff gemaal dateert van 1945. Via het Kanaal van Steenenhoek pompt dit gemaal al het water van de Linge en uit Vijfheerenlanden naar de Merwede. Bij zware regenval staan de machines dagenlang te stampen. Het gemeentemonument is gebouwd in beton en bevat nog veel origineel hang- en sluitwerk. Naast het gemaal ligt een sluis voor de scheepvaart en voor vrije lozing van water bij eb. In de directe omgeving staan voormalige dienstwoningen. Het kanaal werd in 1861 aangelegd om wateroverlast van de Linge te vermijden in Gorinchem. Achter het gemaal is nog de voorganger te zien: het stoomgemaal uit 1865 is nu woonhuis.

Waardhuis, Kinderdijk

Molenstraat 238, Kinderdijk

Let op: alleen op inschrijving. Reserveer een plek(externe link).

Publiek kan zich vooraf inschrijven voor een bezoek aan het Waardhuis in Kinderdijk, op zaterdag 9 september. Het rijksmonument uit 1581 is vrijwel nooit open voor publiek.

Het vergadergebouw van de Overwaard, naast de Elshoutsluis in de Lekdijk, is het laatste historische bestuursgebouw van het waterschap. Heemraden en dijkgraven overlegden en overnachtten er. Het authentieke interieur is grotendeels intact, inclusief een bijzondere verzameling gegraveerde glazen en hensbekers. Waterschap Rivierenland gebruikte de vergaderzaal, met uitzicht over de beroemde boezems en molens van Kinderdijk, nog incidenteel voor ontvangsten.

Gemaal Oostkil, Hank

Jeppegatweg 2, Hank

Na de Sint Elisabethsvloed van 1421 werd het Land van Heusden en Altena als eerste weer beschermd door een dijk: de Kornsedijk. Daar vandaan veroverden mensen weer langzaam land op de zee. Rond 1800 werd de Polder Jannezand bedijkt en ontgonnen. De laatste grote overstroming was bij de Watersnoodramp in 1953. Hier ligt sinds 1969 de primaire kering die Altena beschermt tegen de getijden in de Biesbosch. Uit dat jaar stamt ook dit gemaal, met een capaciteit van 140m3 per minuut. Landbouwpolders voorbij deze dijk zijn inmiddels opgegaan in het Nationaal Park. Noordelijker is de Noordwaard in 2015 deels ontpolderd als Ruimte voor de Rivier project. Het gemaal kreeg visvriendelijke pompen en is onderdeel van innovatieve technieken voor peilbeheer. Het gemaal is geen officieel monument.

Gemaal H. C. de Jong, Aalst

Maasdijk 164, Aalst

Aan de Maasdijk tussen Aalst en Poederoijen staat het prachtige gemaal H. C. de Jong uit 1935. Op het oog klein, maar belangrijk: hier watert een flink deel van de Bommelerwaard af op de Maas. Het gemaal verving enkele voorgangers, waarvan gevelstenen zijn overgebracht naar de huidige achtergevel. Het ontwerp kwam van het Technisch Adviesbureau van de Unie van Waterschapsbonden (nu TAUW bv). Het gemaal is gebouwd in beton en baksteen met een 8-zijdig dak en veel ruiten. Opvallend is het metselwerk als blokpilasters en balustrades. Het Rijksmonument is zeer gaaf, is kenmerkend gelegen aan de Maasdijk en vertelt het verhaal van het water in de streek.

Gemaal Bern, Bern

Bergsche Maasdijk 1, Bern

Onderaan de Bergsche Maasdijk ligt gemaal Bern. Oorspronkelijk een stoomgemaal uit 1889, toen het dorp Bern een losse polder werd tussen de nieuw gegraven Bergsche Maas en de Afgedamse Maas. Het gemaal is door Rijkswaterstaat gebouwd in neogotische stijl. Bern is één van de kleinste dijkringen in het rivierengebied. De Maasdijk rond Bern heeft nog het meest weg van de oorspronkelijke middeleeuwse dijk, cruciaal in de oorsprong van het huidige Waterschap Rivierenland in 1273.