Kwel en wegzijging in het rivierengebied

Kwel is een bijzondere vorm van grondwater. Kwel speelt een belangrijke rol in gebieden dicht achter de rivierdijken. Het is vooral een bekend verschijnsel bij hoogwater op de rivier. Door de grote druk vanaf de hoge rivier, komt grondwater overal in het rivierengebied 'binnendijks' omhoog. Kwel treedt het meest op nabij rivierdijken en op de oeverwallen; deze zandige bodem laat relatief makkelijk water door. Ook in het westelijke veenweidegebied komt kwel voor, doordat er altijd peilverschillen zijn tussen diepe polders en hoger gelegen boezems of rivieren. Hoe natter de bodem, bijvoorbeeld door neerslag, hoe sneller kwel ontstaat bij hoogwater. Kwel is een natuurkracht.

Doornenburg kwelkades — Historische kwelkades achter de Waaldijk in Doornenburg, tijdens hoogwater in december 2023.

Kwel vult de sloot

Kwel kan leiden tot plassen op het land en volle sloten. Je kunt het soms zien 'opborrelen' in een sloot, dat heet een 'wel'. Waar kwelwater in sloten belandt, kan het slootpeil snel stijgen. Via ons peilbeheer voeren we het teveel aan water af via stuwen en gemalen. Bij hoogwater legt kwel beslag op eenderde van onze pompcapaciteit. We zijn dan extra alert op neerslag en storingen. Kwel kan geen kwaad. Dat verandert als een wel niet alleen water geeft, maar ook zand mee voert. Dan ontstaat het risico dat de dijk uitholt. Tijdens dijkinspecties en dijkbewaking bij hoogwater zijn we dan ook alert op zandmeevoerende wellen.

Kwel op stuw — Waar kwel de sloten vult, voeren we het teveel aan water af via stuwen en gemalen.

Natte kelders en kruipruimtes

Bij hoogwater op de rivieren, soms nog versterkt door veel neerslag, kan de bodem zo verzadigd raken dat kelders en kruipruimtes nat worden. Dit was bijvoorbeeld het geval in de extreem natte winter van 2023-2024, door overvloedige neerslag en opeenvolgend hoogwater. De verwachting is dat ook dit extreme weer zich in de toekomst vaker zal voordoen, net als extreem droge zomers.

In extreem natte omstandigheden is kwel niet gek, in het rivierengebied is dit al eeuwen een bekend fenomeen. Het kan erg vervelend zijn. De situatie kan per woning verschillen door bijvoorbeeld de grondslag, hoogte van het maaiveld, waterhuishouding op eigen terrein of de bouwwijze van het huis.

In een kruipruimte is water in principe geen probleem. Woningen moeten ‘dampdicht’ worden gebouwd: water in de kruipruimte zou niet moeten leiden tot vochtproblemen in de woning. Als het grondwater zakt, verdwijnt ook het water weer in huis. Voor een kelder geldt dat die doorgaans waterdicht is gebouwd.

Je kunt ervoor kiezen om waardevolle spullen droog te zetten. In Nederland ben je zelf verantwoordelijk om te zorgen dat het water in en rond jouw huis goed weg kan. Bijvoorbeeld door drainage, door minder verhard oppervlak of door waterberging. Het is aan bewoners zelf om te bepalen hoe zinvol het is om overtollig water weg te pompen. Dat kan met een dompelpomp, verkrijgbaar bij de bouwmarkt.

Hebben meerdere buren last van water in de kruipruimte of kelder, vraag dan de gemeente of het water in de wijk goed weg kan via de openbare ruimte of het riool.

Kwelkades als watererfgoed

Van oudsher vonden de bewoners van het rivierengebied manieren om om te gaan met kwel. Bijvoorbeeld door kwelkades aan te leggen. Daarmee hielden mensen het kwelwater vast nabij de dijk. Dat had twee effecten: voorbij de kwelkade werd het niet nat én door het water vast te houden, ontstond tegendruk naar de dijk. Dat maakte de dijk stabieler. Met verbeterde technieken van dijkenbouw werd dit overbodig en verloren veel kwelkades hun functie. Vaak is dit watererfgoed nog herkenbaar in het landschap en in talrijke straatnamen in het rivierengebied.

Kwel in rivierengebied — Kwel in het rivierengebied.

Kwelkades rivierengebied — Historische locaties van kwelkades in het rivierengebied (kaart Leven met Water, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Kwelkade Tiel — De Kwelkade in Tiel, nabij de Ophemertsedijk.

Omgekeerd: wegzijging bij droogte

In de zomer kan het omgekeerde gebeuren. Dan staan rivieren laag en zakt het grondwater mee. Dit heet 'wegzijging'. Ook dit verschijnsel is vooral bekend op de hogere oeverwallen. Het verklaart waarom daar ons peilbeheer steeds uitdagender wordt in een veranderend klimaat. Van elke kuub water die we in het gebied pompen in de zomer, verliezen we een fors deel aan wegzijging en verdamping. Tegelijk is de vraag naar water in de zomer groot. Het kan leiden tot droogval in sloten.

Droogval Ooij 2023 — Droge sloot in de Ooijpolder door wegzijging.