20 september 1944: ‘granaat op het gemaal’
Op 20 september 1944 veroveren de geallieerden de Waalbrug in Nijmegen. Felle gevechten vinden plaats op nog geen 200 meter van het Hollandsch-Duitsch Gemaal aan de Ooyse Bandijk. ‘Nijmegen bevrijd’, noteert de machinist. Maar ook: ‘granaat op het gemaal ontploft, alles onder puin’.
De machinist van het Hollandsch-Duitsch Gemaal in Nijmegen, ziet het front vlak langs zijn werkplek trekken. Als Amerikaanse parachutisten zich vanaf 17 september van Groesbeek naar de Waal vechten, noteert de machinist in zijn logboek ‘invasie in Nijmegen’. Maar Operatie Market Garden stuit op fel Duits verzet. De bezetters graven zich in aan de voet van de Waalbrug, op nog geen 200 meter van het gemaal aan de Ooyse Bandijk. Er wordt dagenlang verbeten gevochten. Op 20 september steken de Amerikanen stroomafwaarts met bootjes de rivier over: vanaf de noordelijke oever is de strijd om de Waalbrug die avond beslecht. ‘Nijmegen bevrijd’, noteert de waterschapper. Maar ook: ‘granaat op het gemaal ontploft, alles onder puin’.
Vanuit Emmerich doen de Duitsers nog vergeefse pogingen om de Waalbrug te vernielen, met kikvorsen, duikboten en bommenwerpers. Eén van die pogingen leidt tot een drama in Groenlanden. Bij een afgebroken missie gooit een Duits vliegtuig zijn bommen af boven de Ooijpolder. Eén bom treft het café Waalzicht van de familie Scheers. Daar komen 25 mensen bij om. Onder hen is een bekende van de machinist: ‘in de nacht van 27 op 28 september Jo Bassant(externe link) gedood door een bom in de Ooij bij Scheers.’ Kort daarna moet de machinist zijn geëvacueerd. In oktober neemt Nijmegenaar Willem Wegh zijn plek tijdelijk in.
Bruggenhoofd naar Duitsland
Met Operatie Market Garden(externe link) willen de geallieerden vanuit Brabant een bruggenhoofd slaan tot over de grote rivieren, op de route naar Duitsland. Op die route liggen Nijmegen en Arnhem, de rest van Nederland blijft nog ongemoeid. In Nijmegen en in de Betuwe lopen de grondtroepen echter zo veel vertraging op dat de aansluiting met de parachutisten in Arnhem er niet komt. De bevrijding stokt in de Betuwe, Nijmegen is frontstad.
Ooijpolder als strijdtoneel
De Duitsers trekken zich terug uit de Ooij en evacueren de bewoners van Leuth en Millingen over de Waal. Soldaten houden zich nog maandenlang op in het gebied, over en weer vallen slachtoffers. Willem Wegh herstelt de schade aan het gemaal en "terwijl de granaten vaak rondom [het] gemaal neer vielen, bleef hij trouw op zijn post" - zo schrijft de dijkgraaf later.
In de winter gebruiken de strijdende partijen het hoge water op de Waal om elkaar uit de polder te spoelen: in december 1944 en in januari 1945 blazen de Duitsers de dijken op bij Erlekom en de Thornse Molen, daarna laat de Engelse genie de Querdamm springen. Het Hollandsch-Duitsch Gemaal krijgt in februari van een Brits officier het bevel om de sluizen open te zetten en een hoog polderpeil aan te houden. Als de geallieerden in februari de aanval op Kleve inzetten (Operatie Veritable), kunnen ze alleen met amfibievoertuigen de Ooijpolder in.
Ooij en Duffelt
Het Hollandsch-Duitsch Gemaal(externe link) aan de Ooyse Bandijk is in de Tweede Wereldoorlog nog nieuw: het is in gebruik sinds 1933, toevallig het jaar dat Adolf Hitler in Duitsland de macht grijpt. Het gemaal beheerst het waterpeil in de Nederlandse Circul van de Ooij en het Duitse gebied Duffelt. Samen 16.500 hectare, waarvan bijna tweederde Duits grondgebied tot aan Kleve. In dat grensgebied is lang gesoebat over water. Het ene dorp wilde rivierwater inlaten voor het rijke sediment, het andere wilde droge voeten. De landsgrens was een extra belemmering.
Eeuwenlang lag op deze plek de ‘Meersluis’; waar nog altijd het Meer uitmondt in de Waal. Water kon wel de polder in worden gelaten, maar bij een hoge rivierstand niet eruit. Daar is bemaling voor nodig. Pas een eeuw geleden werden de plannen concreet. Het ontwerp is van Marinus Jan Granpré Molière, samen met ingenieur R. Verloren van Themaat, in de stijl van de Delftse School. Het gemaal is één van de weinige industriële gebouwen die Molière ontwierp. Het geheel is gerenoveerd in 1998-2000 en nog altijd in bedrijf.
